Het tragische verhaal van een enigma

Als wiskundige en cryptoanalist maakte Alan Turing (1912-1954) tijdens de Tweede Wereldoorlog deel uit van het Britse team dat de Enigma-codes kraakte, het coderingssysteem waarmee de Duitsers hun communicatie versleutelden. Iets minder bekend is dat Turing al in de tweede helft van de jaren dertig baanbrekend werk had verricht op het vlak van informatica, met name met de beschrijving van de ‘turingmachine’. Dat is geen echt toestel maar een gedachte-experiment, waarbij aan de hand van een eenvoudig mechanisme en mechanische berekeningen de logica van elke mogelijke computer wordt gesimuleerd. 

Verder geldt Turning als een van de grondleggers van de artificiële intelligentie. Bekend in dat verband is de door hem bedachte Turing-test, een experiment waarbij een proefpersoon op basis van een schriftelijk vraaggesprek moet trachten te achterhalen wie van zijn gesprekspartners een mens is en wie een computer. 

Vergiftigd

Het tij keerde echter dramatisch voor Alan Turing: in 1952 werd hij gearresteerd na het uiten van zijn homoseksualiteit. De beleving daarvan was immers tot 1967 strafbaar in het Verenigd Koninkrijk. Turing werd veroordeeld tot een experimentele chemische castratie. Een briljant wetenschapper en oorlogsheld werd buitengesloten uit wetenschappelijke en maatschappelijke kringen. Twee jaar later overleed hij, vergiftigd door cyanide, net geen 42 jaar oud. 

De officiële doodsoorzaak luidde zelfmoord, maar intimi en kenners sluiten ook een ongeval niet uit. Turing deed thuis namelijk experimenten met cyanide, en de kleinste verstrooidheid kan dan fatale gevolgen hebben. Hier en daar werd gespeculeerd over moord. Pas in 2013 verleende koningin Elizabeth II Alan Turing gratie. Binnenkort zal zijn portret het biljet van 50 Britse pond sieren.

Mens en machine

Meer dan een halve eeuw na zijn vroege dood blijven Turings werk en leven tot de verbeelding spreken. Ook tot die van Franse componist Pierre Jodlowski, die met ‘Alan T.’ een gloednieuwe kameropera aan Turing wijdt. Jodlowski noemt hem een verpersoonlijking van de twintigste eeuw: het tijdperk met ongeziene pieken van menselijk vernuft en dieptepunten van maatschappelijke uitsluiting van wie ‘anders’ is. 

De Duitse auteur Frank Witzel zet Alan Turing in zijn libretto neer als een historisch én symbolisch personage. Het narratief schuift heen en weer tussen Turings persoonlijke overpeinzingen – herinneringen aan zijn jeugd, zijn wetenschappelijke verwezenlijkingen en zijn tragische val van de maatschappelijke ladder – en ruimere, metafysische vragen. 

Op de scène van ‘Alan T.’ regeert de ambiguïteit van mens en machine. Terwijl het achtertoneel de realiteit van Turings kleine appartement verbeeldt, wordt het voortoneel ingenomen door de Machine, ommuurd met halftransparante schermen, volgestouwd met technisch materiaal en bevolkt door vijf musici van Nadar Ensemble en hun avatars. Met inzet van licht, duisternis en projecties wordt de ‘echte’ wereld van Turings werkkamer nu eens fel uitgelicht, dan weer verborgen achter een valse façade. 

De zangeres, Joanna Freszel, kan zich als enige vrij van de ene ruimte naar de andere bewegen en neemt daarbij verschillende gedaantes aan. De toeschouwer daarentegen verliest steeds weer grip op de scheidingslijn tussen beide werelden. 

Versleuteling

Ook teksten en muziek worden ingesponnen in een web van ‘versleuteling’. Verwijzend naar de processen van analoge en digitale codering vervormt de componist de stemmen van de zangeres en acteur Thomas Hauser, die Turing vertolkt. In de klankwereld van de muzikanten zijn verstoorde signalen te herkennen en zelfs op compositietechnisch vlak put Jodlowski volop uit Turings wiskundige werk. 

Centraal in de dramatische boog blijft evenwel de briljante geest van Alan Turing zelf staan, als uitvinder van de machine, maar ook als mens. In al zijn kracht en breekbaarheid en, in een laatste mysterieuze notitie, ook als enigma. 

Rebecca Diependaele 

< Meer verhalen