'Het was een gevecht met mezelf'
Bij Amir ElSaffar en zijn 17-koppige Rivers of Sound Orchestra spelen jazz en Arabische muziek haasje-over met duizend-en-een andere invloeden. ‘We geven het publiek een sonische omhelzing.'
De bijzondere kracht van componist, trompettist, santoorspeler en vocalist Amir ElSaffar (44)? Hij bestudeerde uitvoerig zowel de jazz als de maqam voor hij er nog maar aan dacht ze te laten samensmelten. En toch waren het The Blues Brothers die hem naar de muziek dreven.
ElSaffar groeide op in Chicago. Hoewel hij Iraakse roots heeft, was het de soundtrack van de filmklassieker ‘The Blues Brothers’ (1980) die hem in zijn jonge jaren vergezelde. Op zijn gitaar leerde hij de Beatles en de Stones spelen. Tot hij uiteindelijk werd gegrepen door de trompet.
‘Ik leerde de westerse canon kennen in kamermuziek, orkesten en solorepertoire. Tegelijk studeerde en speelde ik samen met jazzmuzikanten in Chicago. Ik had wel iets van Arabische muziek gehoord in mijn tienerjaren, maar pas toen ik aan het einde van het conservatorium en een stuk in de twintig was, begon ik de muziek ook echt te bestuderen.’
Gezongen poëzie
Aanvankelijk trok ElSaffar richting Midden-Oosten om enkel de toonladders en ritmes te leren kennen, zodat hij die kon gebruiken in zijn composities. Tot hij begreep hoe rijk en complex de Iraakse maqam was. Hij schoof jazz en klassieke muziek aan de kant om vijf jaar lang alleen maar maqam te spelen. ‘Ik leerde zingen, speelde de santoor (een oosterse schootharp, red.) en was niet van plan om ooit een combinatie met jazz te proberen.’
De maqam, zo legt hij uit, is een systeem van melodieën en toonladders dat je vindt van Marokko over het hele noorden van Afrika, Turkije, de Perzische Golf en Centraal-Afrika tot helemaal in het westen van China. ‘Ik ben gespecialiseerd in de Iraakse maqam. Die wist door de eeuwen heen zijn essentie grotendeels te bewaren, vooral doordat het tot de negentiende eeuw duurde voor Irak werd gekoloniseerd door Groot-Brittannië. Voordien waren er enkel Turkse of Perzische bezettingen en culturele connecties.’
‘De Iraakse maqam is vooral een vocale traditie waarbij poëzie gezongen wordt, of de Koran, de Thora of christelijke liederen gereciteerd worden. Wat maqam onderscheidt van westerse muziek of zelfs van raga of andere verwante muzikale talen, is het gebruik van microtonen. De meeste maqam-toonladders hebben zeven noten, maar de gradaties in toonhoogte zijn vaak heel specifiek. Er kan een kwarttoon of zelfs nog een kleiner verschil zijn. Wat ik doe, is die microtonen introduceren bij jazz en klassiek, stijlen die dat soort stemmingen niet gewoon zijn.’
Improvisatie
'Dat ging niet zonder slag of stoot. Op een gegeven moment kwam er een opdracht die er specifiek om vroeg om jazz en maqam te combineren. ‘Het werd een gevecht met mezelf. Ik was zo verdiept in de maqam, een mix leek mij onmogelijk. Het had te maken met respect tegenover mijn leraar en andere meesters, maar ook met de muziek zelf én met mijn achtergrond als Irakees in Amerika.’
Uiteindelijk was ‘Two Rivers’ het resultaat: de compositie, het album (uit 2007) en het ensemble. Twee gevestigde muzikale tradities kwamen samen, twee talen en benaderingen van improvisatie. Uit het sextet Two Rivers groeide het Two Rivers Large Ensemble, dat in 2009 opende voor Dave Brubeck. En daaruit ontstond in 2015 uiteindelijk het nog grotere Rivers of Sound Orchestra.
‘Ik wou er graag muzikanten bij die ik in de loop der jaren had leren kennen’, klinkt het. ‘Met de Egyptische hobospeler Mohamed Saleh speelde ik samen bij de West-Eastern Divan Orchestra van Daniel Barenboim. De Belgische altsaxofonist Fabrizio Cassol leerde ik kennen bij Aka Moon in 2013. De discografie van J.D. Parran, bassaxofoon en klarinet, omvat Stevie Wonder, John Lennon, The Band… en we speelden samen bij Cecil Taylor. En dan zijn er nog mijn zus Dena op viool en haar man Tim Moore op percussie.’
‘In het orkest weerklinkt als vanzelf de sfeer van toen we voor het eerst samen speelden, in al die verschillende bands of samenstellingen. Rivers of Sound is méér dan een vast orkest met vaste partituren en een afgebakende rol voor iedereen, het is een omgeving waarin interacties kunnen plaatsvinden. Improvisaties. Er is geen hiërarchie. Muzikanten hebben de vrijheid om hun stuk uit te vinden en opnieuw uit te vinden.’
Staat van bewustzijn
In Muziekcentrum De Bijloke brengt de band delen van zijn nieuwste werk, ‘Immersions’, waarbij de muzikanten in het begin verdeeld zitten over de concertzaal en het publiek zo in een, wat ElSaffar noemt, sonische omhelzing nemen. Verder staat vooral het laatste album, ‘The Other Shore’ (2021), op het programma.
‘Wat ik interessant vind, is hoe de interactie tussen geluiden een bepaalde staat van bewustzijn of bepaalde gevoelens kan opwekken’, geeft de bandleider mee. En hij gelooft dat je dat toch vooral live meegemaakt moet hebben. ‘In maqam en andere Arabische muziek bestaat er zoiets als het concept tarab, vrij vertaald is het een muzikale extase. Het is iets heel alledaags en tegelijk erg diepgaands. Het voelt alsof de vibraties van de ruimte veranderd zijn. Het is een soort rauwe en menselijke spiritualiteit, los van dogma’s of religies. Het is erg krachtig, zowel voor de performers als voor het publiek. Als we dat kunnen oproepen en delen, dan hebben we iets wat de mensen nadien mee naar huis kunnen nemen.’